Este 5 de xullo cúmprese un cuarto de século dun dos fitos da ciencia moderna
05 jul 2021 . Actualizado ás 09:27 h.Desde a clonación da ovella Dolly, hai 25 anos, poucas cousas avanzaron tanto e tan rápido como o noso coñecemento da bioloxía, un campo que desenvolveu dúas ferramentas -clonación e edición xenética- que revolucionaron a investigación científica e que, de feito, foron recoñecidas co Nobel de Medicina . A famosa ovella naceu o 5 de xullo de 1996 e foi o primeiro mamífero clonado a partir de células adultas grazas a unha técnica ideada por Ian Wilmut e os seus colegas do Roslin Institute de Edimburgo.
A clonación de Dolly (que pariu de forma natural unha cría en 1998 e morreu en 2003) foi o pistoletazo de saída dunha revolución científica que abriu infinitas oportunidades para o medicamento regenerativa, a bioloxía e a agricultura. «O nacemento de Dolly foi un fito fundamental da bioloxía, un dos máis importantes do século XX, porque nos lembrou a posibilidade -ata entón aventurada pero nunca demostrada- de que as células son plásticas e pódense reprogramar e que, a partir dunha célula adulta dun músculo, do cerebro ou dun ril, é posible que o seu núcleo volva repetir todos e cada un dos pasos do desenvolvemento embrionario», explicou o investigador do Centro Nacional de Biotecnoloxía do CSIC (España), Lluis Montoliu.
Dous descubrimentos, dous Premios Nobel
En 2012, a Academia sueca da Ciencia concedeu o Premio Nobel de Medina ao británico John Gurdon, por sentar as bases da clonación con anfibios na década de 1960, e ao xaponés Shinya Yamanaka por descubrir que as células maduras se poden reprogramar para converterse en pluripotentes (e emular ás células nai).
«Curiosamente a Academia esquecer de Dolly pero os descubrimentos de Gurdon e Yamanaka deron pé a unha nova disciplina: o medicamento regenerativa que permite desenvolver grupos celulares e mesmo tecidos susceptibles de ser substituídos para reparar órganos afectados», asegurou Montoliu. E aínda que o nacemento de Dolly desatou os peores temores sobre a clonación humana, o certo é que, aínda que a nivel académico foi unha revolución, o seu uso clínico segue estando moi lonxe de ser unha realidade porque, «na práctica, é un proceso farto complicado», advertiu.
«Nin se clonou nin creo que se faga nunca porque, á marxe das fronteiras éticas, a eficiencia desta técnica segue sendo paupérrima. De feito, pasaron 21 anos entre o nacemento de Dolly e a clonación duns macacos, porque a técnica ten unha eficacia de ao redor do 1 por cento, algo impensable e eticamente inaceptable en persoas».
E aínda que a técnica se utilizou para clonar algúns animais extintos -sobre todo ungulados-, recuperar especies desaparecidas é difícil, porque para reconstruír o óvulo hai que usar material xenético dunha especie moi relacionada, e iso «é unha gran limitación».
Nestes anos tampouco foi posible usar a técnica para fabricar órganos «á carta» porque os científicos seguen sen saber como frear a capacidade das células para manter unha división indefinida (un proceso que causa tumores). «Conseguilo tardará un tempo porque a súa complexidade é importante», sinalou.
CRISPR-Cas9,a revolución da edición xenética
A outra gran revolución da investigación biolóxica foi a edición xenética, unha tecnoloxía que naceu do descubrimento do microbiólogo español Francis Mojica e que, tras ser desenvolvida polas científicas Emmanuelle Charpentier e Jennifer Doudna, converteuse na ferramenta CRISPR-Cas9, que deu a estas dúas investigadoras o Nobel de Medicina 2020.
A edición xenética converteuse nunha das revolucións máis importantes da historia para a bioloxía e o medicamento.
O método permitiu aos científicos cambiar o ADN de animais, plantas e microorganismos con gran precisión, o que contribuíu ao desenvolvemento de novas terapias, abriu a posibilidade de curar no futuro enfermidades hereditarias e axudará a mellorar os cultivos para lograr plantas máis resistentes a secas e pragas.
Pero a pesar das súas innumerables vantaxes, a edición do xenoma esconde un perigo: que se use para a mellora humana; e iso pasou. En 2018, despois de saltarse todas as leis e códigos éticos posibles, o científico chinés Hei Juankui anunciou que utilizara a técnica CRISPR/Cas9 en embrións humanos para darlles a «habilidade natural» de resistir ao VIH.
Hei foi condenado a tres anos de prisión polo seu experimento, pero as tres nenas que naceron no proceso «terán que ser vixiadas médicamente o resto dos seus días -elas e os seus descendentes, se os teñen- porque, a día de hoxe, a edición xenética aínda ten incertezas», avisou Montoliu.
No caso destas nenas nin sequera é unha posibilidade, é unha certeza, porque antes de implantar os embrións ás gestantes, Hei fixo unha biopsia e constatou que non lograra inactivar o xene vinculado ao VIH para facelas resistentes á sida. Seguiu adiante sabendo que o experimento non había ir ben«, denunciou Montoliu.
Hei cruzou todas as liñas vermellas posibles, pero é posible evitar que se repita?. Diversas institucións internacionais como a Organización Mundial da Saúde (OMS) ou a UNESCO están a solicitar información para convertela nunha serie de recomendacións que se poidan trasponer aos ordenamentos xurídicos nacionais.
«Iso é tamén o que intentamos desde ARRIGE (Association for Responsible Research and Innovation in Genome Editing), a asociación que presido e que promove o uso responsable das técnicas de edición genétic» concluíu Montoliu. O obxectivo de ARRIGE é promover a gobernanza mundial da edición do xenoma e crear un marco seguro e ético internacional para esta tecnoloxía para evitar que experimentos así volvan suceder.