O Couto, en Ponteceso, escenificou a dignificación do hórreo como xoia patrimonial

Marta López CARBALLO / LA VOZ

CARBALLO

Expertos piden á Unesco a declaración de Patrimonio da Humanidade no Foro Voz organizado por La Voz de Galicia, a Fundación Eduardo Pondal e a Consellería de Medio Rural

18 abr 2021 . Actualizado ás 05:00 h.

Tan comúns, que ás veces escapan á vista. Só na provincia da Coruña o muradán Carlos Regueira leva catalogados preto de 28.000 hórreos. Ou tamén cabazos, cabeceiros, espigueros, canastros, celeiros, palleiras, sequeiros... A gran variedade de termos para designar a estes celeiros elevados é case proporcional ao seu omnipresencia na comunidade galega e, en xeral, no noroeste peninsular. Estes elementos, vinculados á tradición agraria e peza fundamental para entender a nosa historia como sociedade, centraron onte un interesante encontro entre expertos no Couto, Ponteceso: Deberían considerarse Patrimonio da Humanidade? Porque se a arte de fabricar perlas de vidro, as carreiras de dromedarios, a arte da miniatura ou os repiques rituais de tambores o son, por que non os cabazos?

Iniciou a xornada matinal Lois García Carballido, alcalde de Ponteceso e presidente da Fundación Eduardo Pondal, en cuxa sede se celebrou o encontro. Carballido confesouse «emocionado e agradecido» porque O Couto, un lugar de grandísima riqueza etnográfica, fose o escenario escollido para tan necesario debate e congratulouse, así mesmo, do recentemente estreado despregamento de fibra óptima que permitiu a retransmisión do Foro Voz a través das canles sociais.

Inés Santé, directora de Agader
Inés Santé, directora de Agader ANA GARCÍA

Sobre Inés Santé, directora da Axencia Galega de Desenvolvemento Rural, recaeu a responsabilidade de inaugurar o coloquio, arrincando cun recoñecemento ao «importante labor dá Fundación Eduardo Pondal». Seguidamente, explicou as diferentes vías das que dispoñen no Agader para pór en valor elementos patrimoniais como son os hórreos. Fano ben a través dos proxectos «senlleiros», apoiando iniciativas específicas, ou a través do Programa Leader, distribuíndo importantes sumas de diñeiro aos GDR da comunidade para que sexan os axentes sociais quen planifiquen e distribúan os investimentos.

Gonzalo Trenor, delegado territorial de la Xunta en A Coruña
Gonzalo Trenor, delegado territorial da Xunta na Coruña ANA GARCÍA

O estudante de Paisajismo Álvaro Alfaro, o arquitecto Fermín Blanco , a xefa do servizo de Patrimonio Cultural, Rosario Fernández; o presidente de Apatrigal, Carlos Enrique Fernández Coto e os estudiosos Carlos Regueira e Xosé María Lema integraron o grupo de expertos que deron forma ao debate, clausurado despois polo delegado territorial da Xunta na Coruña, Gonzalo Trenor. Falou o representante autonómico sobre os hórreos como elementos de identidades: «Tan nosos», dixo, «que nin sequera escapan dese fenómeno tan autóctono como é o feísmo». Son símbolos, describiu Trenor, «que herdamos da Galiza rural, e que temos a responsabilidade de legar ás xeracións vindeiras».

Álvaro Alfaro, paisajista
Álvaro Alfaro, paisaxista ANA GARCÍA

Fermín Blanco, arquitecto
Fermín Blanco , arquitecto ANA GARCÍA

O cabazo da reitoral, un posible centro de interpretación

Un taller organizado pola Escola Galega dá Paisaxe no Couto fai un par de anos foi o xerme para as xornadas que onte promoveron La Voz, a Fundación Eduardo Pondal e a Consellería de Medio Rural. Así, a primeira intervención non podía ser outra que a dun dos mozos que participaron daquel taller de 2019, Álvaro Alfaro, que falou dalgunhas das ideas que saíron daquela iniciativa.

Perfilou O Couto como punto de confluencia de varias rutas de sendeirismo pola contorna do Anllóns e como lugar de especial interese debido ao gran número de hórreos que atesoura a aldea, hórreos que o seu grupo propuxo catalogar de xeito colaborativa e mesmo converter nunha peculiar yincana. Un código QR e un poema de Pondal servirían como pistas para que os visitantes fosen dando cos seguintes cabazos, para facer así máis intrigante a visita ao pobo.

Tamén abordou Alfaro a posibilidade de alzar un Centro de Interpretación dos Hórreos, unha idea que continuou desenvolvendo o arquitecto Fermín Blanco . El debullou ante os presentes os detalles dun proxecto feito hai dous anos que convertería a parte baixa do celeiro situado na reitoral do Couto nun particular espazo para visitantes. Cun armazón enteiramente feito en madeira -mesmo as ensamblaxes- e sen interferir para nada na estrutura do celeiro, sería a antesala á visita. Disporía dunhas pequenas bancadas e unha pantalla de proxección: «Unha intervención de mínimos que consistiría na conversión do hórreo no seu propio museo», expresou o arquitecto durante a súa exposición na mañá de onte.

Rosario Fernández, jefa del servicio de Patrimonio Cultural
Rosario Fernández, xefa do servizo de Patrimonio Cultural ANA GARCÍA

«A normativa non é un fin, é unha ferramenta para facilitar o traballo»

Rosario Fernández, xefa do servizo de Patrimonio Cultural, explicou a lexislación que se aplica aos hórreos. Non é, dixo, a parte «máis amena», pero si a que adoita xerar máis dúbidas. Dado que estes elementos adoitan gozar dunha protección especial, ben por ser elementos BIC, por estar catalogados ou por estar incluídos nos instrumentos de plan urbanísticos, hai unha serie de consideracións técnicas e formais a ter en conta en caso de querer realizar algunha intervención. A saber:

• Uso de materiais e técnicas construtivas tradicionais.

• O movemento do hórreo dentro do seu contorno de protección (adoitan ser 20 metros) non se considerará traslado.

• Aproveitarase toda a madeira posible e substituiranse só elementos que sexan irrecuperables.

• A intervención na madeira reducirase á limpeza. Esta protexerase cun produto insecticida e fungicida e pintarase coas cores predominantes na zona.

• A limpeza da pedra será un tratamento moi lixeiro e farase manualmente. Non se utilizarán herbicidas sobre elas nin outros químicos.

• Só morteiros de cal ou de cal e arxila, nada de cemento.

• Non se permiten ferros de fibrocemento baixo tézalas.

Carlos Regueira, autor de «Atlas de Hórreos de Galicia»
Carlos Regueira, autor de «Atlas de Hórreos de Galicia» ANA GARCÍA

Carlos Regueira identificou máis de 12.600 cabazos na Costa da Morte

Aínda que provén do mundo da ciencia -é doutor en Farmacia e especializouse no campo da saúde pública- o enorme interese que o muradán Carlos Regueira manifestou sempre polos hórreos levoulle a publicar a que a día de hoxe é unha das obras máis completas sobre este tipo de construcións en Galicia. Cando presentou Atlas de Hórreos de Galicia en 2017 -con prólogo do vimiancés Xosé María Lema- tiña documentadas 9.351 unidades, un terzo das 30.000 que se estimaban entón que había en Galicia. Con todo, Regueira continuou as investigacións cun intensísimo traballo de campo parroquia por parroquia que lle levou a identificar preto de 28.000 unidades só na provincia da Coruña, das cales 12.600 estarían na Costa da Morte.

Un amplísimo despregamento co que o muradán participou no Foro Voz celebrado onte no Couto. Falou, por exemplo, dos diferentes factores que determinan a estrutura de cada cabazo: o tipo de chan (granítico ou non), o clima da zona e outros condicionantes de tipo cultural. E tamén abordou a clasificación e tipoloxía que empregou no seu atlas e que acabou actualizando grazas ao traballo posterior.

O tipo arco fisterrán -que tamén debullou Xosé María Lema, outro gran experto na materia, na súa intervención anterior- é o predominante na área de Soneira, Fisterra e Barbanza, pero Regueira atopou tamén exemplares na zona do Morrazo e no municipio de Cotobade. Ademais de leste, no grupo dos hórreos estreitos estaría tamén o tipo Camariñas, o Malpica e o Rianxo, todos eles de pedra; en canto aos anchos, aí Regueira recolle o tipo Carballo e Elviña (pedra), Ponteceso (albanelería), Dubra e Arteixo (pedra e madeira), Laracha (albanelería e madeira) e Bergantiñán (todo de madeira e en extinción, pois quedan apenas 20 unidades).

Unha curiosidade que expuxo o muradán é que, a pesar de que aos celeiros de cemento englóbaselles no tipo Ponteceso, en verdade son máis frecuentes noutras zonas de Bergantiños, como Carballo ou A Laracha. Ademais, sinalou Regueira, os que hai en Ponteceso están bastante ben coidados e pintados con cores adecuadas. «O resto habería que tiralos», chanceou o relator, pois non é partidario de empregar materiais non tradicionais nestas construcións.

Algúns dos hórreos máis longos de Galicia están na Costa da Morte

En canto á distribución dos diferentes tipos de cabazos, puntualizou que en Bergantiños se poden atopar exemplos dos once, mentres que no resto da Costa da Morte predomina amplamente o fisterrán, sobre todo pola dispoñibilidade de boa pedra neses territorios. A modo de curiosidade, na lista dos hórreos máis longos da comunidade hai seis da zona: Ozón (Muxía), Cereixo (Vimianzo), Cambeda (Vimianzo), Artón (Zas), Berdeogas (Dumbría) e Nande (Laxe).

Regueira agradeceu durante a súa intervención «aos devanceiros», a quen sentaron as bases para a súa posterior investigación. Citou, por exemplo, o traballo de Ignacio Martínez (1979), a quen tamén se referiu Xosé María Lema minutos antes.

Xosé María Lema, investigador vimiancés
Xosé María Lema, investigador vimiancés ANA GARCÍA

A primeira publicación de Lema sobre esta temática remóntase ao 1979 e fíxoa en base a un traballo que realizara cos alumnos do IES Fernando Blanco , onde daba clase, un par de cursos antes. Seguiu investigando e sintetizou os seus achados nun volume que publicou o Semescom en 2010: O hórreo atlántico ou fisterrán: cabazos e cabaceiras da Costa da Morte e Barbanza. Lema redactou, así mesmo, o prólogo do atlas de Regueira.

Carlos Fernández Coto, arquitecto
Carlos Fernández Coto, arquitecto ANA GARCÍA

Sinerxías con outras culturas para lograr a ansiada declaración da Unesco

A pesar de que a lexislación é bastante proteccionista cos elementos etnográficos, tales como os hórreos, o certo é que o tratamento que lles dá a sociedade non sempre se corresponde co seu valor real. Durante a súa intervención, o arquitecto Carlos Fernández Coto, presidente da Asociación para a defensa do Patrimonio Cultural Galego, explicou que cada semana lles chegan tres ou catro anuncios de venda de cabazos en diferentes portais electrónicos, anuncios que trasladan ás autoridades para que sexan investigados, por suposto.

En Galicia, onde os materiais tradicionais están en desuso e onde, segundo Coto, «baixo o paraugas do turismo exótico se fan actos que deturpan» estes elementos etnográficos, a máxima protección lexislativa «non se cumpre». É por iso que a asociación que preside, conxuntamente con outras entidades españolas de zonas nas que existen estes celeiros elevados, así como con outras culturas do resto do globo, están a traballar nunha solicitude conxunta para que a Unesco declare os hórreos Patrimonio da Humanidade. Elaboraron un documento de adhesión á iniciativa que están a enviar a Administracións e diferentes entidades e que, polo momento, foi asinado xa por 30 concellos e polo Goberno asturiano.

O arquitecto seguiu debullando ante os presentes outras iniciativas que teñen en marcha co obxectivo de pór en valor estas estruturas tradicionais, como a solicitude de inclusión no Plan Nacional de Patrimonio Inmaterial ou no Plan Nacional de Arquitectura Tradicional ou a participación nun compendio a nivel estatal sobre celeiros elevados. Un documento no que Carlos Regueira sintetizou en 28 páxinas a realidade dos cabazos galegos.

Doutra banda, Apatrigal traballa tamén en solicitar para o alfombrismo e o toque manual de campás a declaración de Patrimonio da Humanidade.