Figura feminina solitaria achandando un terreo recentemente labrado na media tarde de abril. Cando agromen as patacas, virá o tempo de sachalas, logo de sulfatalas e por último o de recollelas. Avanzas baixo un ceo azul brillante que ilumina as aldeas. Dúas mociñas nos lombos de cadansúa egua parda cruzan a ponte sobre o río. Máis adiante unha nai moza chama desde unha fiestra polo seu neno que xoga con outro á beira do regato que serpea entre as casas. Nese instante, desde o fondo da noite do tempo, escoitaches a voz da túa nai. Chamábate para que foses cear. A súa voz retumbouche na corredoira da memoria.
Vai caendo a tarde coa aburrida calma de case todos os días. A herba dos prados brilla baixo a luz oblicua do sol. Relocen nas hortas as flores das maceiras, pereiras e cerdeiras. Logo de atravesar un piñeiral, avistaches un matraquillo aparcado na testa dun agro. Dous homes estaban cavando, un deles debaixo dunha das dúas viñas que contiña a finca. E entón acendéronseche as lousas dos recordos. Parácheste. E logo dunha pausa falaches para os teus antigos compañeiros: Arestora na nosa aldea xa ninguén pon as patacas debaixo das parras, nin sequera as cavan, agás Juanita a Peiteada, aínda que se queixa de que despois dunha hora xa lle doen os ósos. Lembrades? Cando nós eramos rapaces, pasabamos moitos días do verán cavando e limpando as silvas e, de paso, descubriamos niños de lavandeiras ou merlos. Agora, como moito, desbrózanas ou déixanas nas mans da maleza.
Entraches máis tarde en Coroño. Dúas cativas discutían nun caleixón diante do seu pai sentado á sombra. Saíu dunha porta a nai e mandounas calar. Seguiches cara ao norte. Nun prado con valado electrificado pastaban dous fermosos cabalos novos (veuche á cabeza Xela Arias, o seu poemario Tigres como cabalos). Logo de atravesar Pazos, sentaches nun muro. Estabas recapitulando cando, despois de moito tempo ausente, unha vella voz visitouche para dicirche: «Nos tempos do teu internando compostelán, a túa aldea estaba chea de rapaces. Era raro que, cando menos, non houbese un en cada casa. Pero ademais a meirande parte das familias tiña máis, mesmo as había de sete fillos, como era no voso caso». Décheslle a razón. E pensaches que nestes nosos días é máis ben case totalmente ao revés. Rememoras que na travesía que acabas de facer por entre as casas de tres aldeas, só viches catro cativos e dúas mociñas nos lombos de dúas eguas.
E de súpeto, decatácheste por vez primeira este ano da presenza das andoriñas, ese pequeno paxaro que emigra a finais do verán en busca de paraxes máis tépedos e non regresa ata a primavera seguinte. Permaneciches quieto durante uns minutos. Contemplabas marabillado as alegres filigranas que debuxaban no aire con seus eléctricos e nerviosos voos.
Estabas tan ensimesmado que case no te decataches de que xa estabas recitando de memoria: «Volverán as escuras golondrinas/ no teu balcón os niños a colgar,/ e outra vez coa á aos seus cristais/ xogando chamarán;/ pero aquelas que o voo refreaban, a túa fermosura e a miña dita ao contemplar;/ aquelas que aprenderon os nosos nomes,/ ¡esas non volverán!». Eran os versos dunha das rimas de Gustavo Adolfo Bécquer (Sevilla, 1836-Madrid, 1870), un dos teus poetas favoritos na adolescencia, e que aprenderas no colexio La Salle, xunto con A canción do pirata de José de Espronceda: «Con dez canóns por banda,/ vento en popa, a toda vea,/ non corta o mar, senón voa,/ un veleiro bergantín...».