Isabel Santos: «Fronte ao utilitarismo, defendo o valor do inútil, do que non se vende»

EME CARTEA

BARBANZA

ABRALDES

Critica a pouca importancia que se lle dá á riqueza cultural da toponomiaIsabel Santos Davila Profesora de linguas clásicas

25 oct 2019 . Actualizado ás 05:00 h.

Achegarse a unha profesora de Latín e Grego, entre outras cousas, segue a ser un acto normal, por moito que os gustos «modernos», a tecnificación, e certa desidia das administracións pola formación humanística nolo poñan difícil. Pero os que «sabemos» temos moi claro que non só de ciencia vive a humanidade, e que a salvación a tanto «progreso» malentendido, ou a buscamos nos saberes clásicos, ou o planeta enteiro irá cara á súa desaparición. O futuro témolo detrás nosa.

Neste senso, preguntámoslle a Isabel Santos polo ensino das linguas clásicas, hoxe. Como o ves?

-A Filoloxía Clásica é unha especialidade minoritaria, si. Porén, dende que a miña promoción do 89 foi obxecto de reformas educativas moi restritivas. As humanidades non están en auxe, mais as persoas cultas, críticas e comprometidas non son «de letras» ou «de ciencias»; son persoas que valoran a cultura e, máis alá da súa especialidade, traballan en distintos sectores, e saben valorar, con sensibilidade e intelixencia, o labor creativo propio e dos demais. Todos coñecemos escritores e artistas con estudos de ciencias: o meu fotógrafo favorito é matemático de formación.

Deduzo que defendes por igual a importancia das ciencias e das letras, non si?

-Así é, fronte ao utilitarismo, defendo o valor do «inútil», do que non se vende. En Atenas (s. V - IV a. C.) e en Roma (s. I a. C. - I d. C.) temos os alicerces culturais, con milenios de antigüidade; por algo entendemos «clásico» como aquilo que é culto, digno, válido, indispensable e atemporal na formación das persoas. Un valor a transmitir, por amais dos tempos e das modas puntuais. Ademais, é a disciplina -latín e grego- que nos axuda a ser máis lóxicos, a ver con transparencia a sintaxe e a morfoloxía de todas as linguas indoeuropeas; que nos facilita a súa, que nos abre as portas para entender os nosos xéneros literarios, as obras de arte de varios eidos, multitude de etimoloxías e expresións de actualidade. Non sería isto máis que suficiente?

Outro eido no que te desenvolves é o da tradución. Derrida dinos que toda tradución é unha reescritura que ten que espertar no lector a ilusión de que é el quen escribe...

-A tradución dunha obra literaria depende de varios aspectos. É evidente que traducir unha novela actual escrita nunha lingua europea, vainos parecer moi doado. Os escollos aparecen cando o exotismo no espazo e no tempo nos enfronta con realidades e termos alleos ao noso mundo. Na colección Vétera teño compañeiros que traducen do finés, do sánscrito, do asirio… linguas arcaicas ou mesmo non indoeuropeas. Outros traducen do grego, o latín, o alemán, o irlandés… Pero se a obra é moi técnica, como por exemplo un herbario ou un receitario culinario, topamos co problema das equivalencias exactas no galego. A tradución pode volverse desesperante, inda que o tradutor a asuma con moita sabenza. Tamén merece máxima consideración quen traduce en verso, pois o ritmo, a musicalidade require tanto coñecemento como gusto artístico. Traduttore traditore, si, pero o resultado, sendo leal á lingua fonte, non debería alterar a lingua meta, neste caso o galego. Sendo alumna de BUP no IES Nº 1, fun ler á biblioteca un capítulo dunha tradución española de La Chartreuse de Parme, de Stendhal, novela que tiña na casa nunha moi boa tradución. A miña sorpresa foi maiúscula! Caín na conta de como unha e outra versión podían destruír ou sublimar unha obra escrita noutra lingua.

Se hai un labor que cultivas con asiduidade dende xa hai tempo é o da toponimia. Unha onomástica xeográfica que nos conta segredos das nosas orixes. Dinos.

-Cheguei á toponimia por un encargo da Asociación Barbantia e o seu Suplemento Cultural A Voz de Barbantia, co que colaboro dende o primeiro Recompilatorio (2007) con máis de cen traballos, á parte doutros escritos. E, así, fun descubrindo a importancia dos nomes que os galegos lle poñen a todo: casais, leiras, brañas, cons, regatos, rúas, etc. Cada aldea noméase con topónimos e microtopónimos, moitos só presentes na memoria dos vellos. Os topónimos son a voz da terra, o que sentimos na relación diaria e ancestral con ela.

E, como levas, como lingüista, as falsificacións e mesmo os erros no noso atlas xeográfico?

-Isto vén de lonxe. Hai topónimos deturpados ou ligados á controversia: «Puebla» / Pobra, «Riveira» / Ribeira, «Caniza» / Cañiza... Outros son produto dun erro imperdoable que leva aí máis de dez anos: o caso do río «Pedrás» que, parece, está a piques de se corrixir pola forma correcta, Pedras. Pero por un lado, temos a pouca importancia que se lle dá a esta riqueza cultural e, por outro, sufrimos a súa utilización como elemento de desunión e arma política. A polémica está servida, e segue, como é o caso insostible lingüisticamente de «Riveira» con uve. Debemos respectar o labor dos profesionais da historia e da toponimia que son os que saben. E tamén os mandados das autoridades competentes na materia. Todos recordamos que a vox populi, con mellor ou peor intención, non hai moito tempo, aseveraba que o aceite de oliva ou o peixe azul eran nocivos para a saúde; e agora son a panacea!

Ensinante vocacional

Tiven unha infancia feliz. Nenas e nenos xogando nas eiras veciñas, películas de Tarzán na televisión da casa de Tía Pepa. Até terceiro fun a unha escola unitaria (hoxe Escola de Música do Campiño) á que acudiamos separados por sexo, eles cun mestre, nós cunha mestra. Era a década dos 70, con poucos centros escolares públicos, e un único instituto en Ribeira.

Esta precariedade levoume ás Jesuitinas de Noia, con nove anos, un enorme cambio ao que me adaptei con moitas doses de lectura e a estima que gañei por escribir e debuxar ben. Pero o novembro do 75 vai mudar a vida das relixiosas, dos mestres segrares e das propias alumnas. Tres anos máis tarde chega unha xeración de monxas sen hábito, máis novas e con novos métodos pedagóxicos. Sobre todo, unha tríade capitaneada por Concha Sacristán, Sebas e Paloma, feministas, que viñeron facer un rescate insólito, persoal e social, de varias promocións de alumnas.

O gusto polos libros, a cultura e a miña independencia sempre me chegou da man de mulleres, distintas entre si, pero co denominador común da liberdade. A primeira foi unha veciña, María Rial, que me lía a Castelao antes de eu saber ler, muller libre, malia ser de familia duramente castigada polo franquismo, como souben despois. A primeira feminista que coñecín, que me falou do valor dos estudos como único xeito de fuxir das imposicións tradicionalmente ligadas ao sexo feminino.

Vocación polo ensino

A vocación polo ensino e polas linguas vai comigo dende nena e os veciños máis pequenos foron os meus primeiros alumnos, algo que lles agradezo. Fixen o bacharelato no IES nº 1 de Ribeira e, despois de licenciarme en Santiago en Filoloxía Clásica, hoxe exerzo, con praza definitiva, no IES da Pobra do Caramiñal. O meu amor polas linguas levoume tamén a realizar cursos varios de francés e de portugués, linguas que aprecio.

Á tradución cheguei grazas a Raúl Gómez Pato, que me ofreceu colaborar para Vétera (editorial Rinoceronte) vertendo As consolacións, de Séneca, ao galego, que acaba de publicarse no verán deste 2019. Ademais, estou rematando a tradución de catro das Cartas a Lucilio, a publicar no próximo anuario Barbantia.