O Instituto da Lingua Galega recolle preto dunha vintena de alcumes colectivos cos que os habitantes dos concellos da comarca recoñecíanse a si mesmos e bautizaban aos de ao lado
21 mares 2019 . Actualizado ás 07:38 h.O xeito de nomearnos e de nomear ao que nos rodea di moito de nós como persoas. E como pobos. Porque, en Galicia, os habitantes de cada aldea ou pobo comparten alcumes colectivos cuxo orixe non sempre está claro. En Arousa, o enxeño dos seus habitantes, fértil e afiado como a espiñas dunha faneca, ha rebautizado aos habitantes das distintas zonas da ría con chatas compartidas que algúns levan con orgullo e que outros preferirían ver enterradas e esquecidas. Estes últimos non están de sorte: o Portal de ditados tópicos galegos evitará que se perdan todos eses nomes, que tamén forman parte do noso patrimonio cultural. Devandito portal nace dun convenio asinado entre o Instituto da Lingua Galega e a Fundación Camilo José Cela, entidade que durante anos gardou a documentación que o premio Nobel de Literatura recollera a principios dos anos setenta. Para iso, pedira axuda aos carteiros de toda Galicia, aos que pediu cumprida información sobre os xentilicios informais de cada pobo. Das respostas enviadas polos carteiros saíron 1.200 referencias. E delas, unha vintena pivotan sobre as xentes da beira sur da ría de Arousa.
Empecemos o percorrido no Grove, terra habitada polos mecos. Así se chaman os grovenses a si mesmos -«Somos os mecos do Grove, non o podemos negar, todo o mundo nos coñece polo modo de cantar», dicía unha canción popular que o carteiro do municipio remitiu a modo de exemplo a Cela-, e así eran chamados polos veciños de Nantes, Xeve, Sanxenxo, Armenteira, Cambados, Ons ou Porto do Son. Pero atención, que no Grove, e máis en concreto na Toxa, vivían tamén os tojinos e os louxeiros, dous apelativos cos que, segundo o carteiro da illa, chamábase a quen residían nesta.
Pasamos a outra illa, a de Arousa. Aínda que para toda a ría, e para eles mesmos, os seus habitantes son os carcamáns, ese alcume non aparece na lista que chegou a mans de Cela. Segundo o carteiro de Vilanova, termo municipal ao que pertencía naquel momento a parroquia de San Xulián, a quen a habitaban chamábaselles carabaos. E aos vilanoveses? Pois, seguindo a mesma fonte, quen vivían alén da ponte eran caliveras, tristes, fanequeiros e coreanos, aínda que ese termo se limitaba aos veciños do barrio de San Pedro.
A principios dos anos setenta, os habitantes de Vilagarcía eran alcumados como ingleses, un alcume que hoxe funciona en toda a ría. Parece ter desaparecido, con todo, outro dos sobrenomes dos vilagarciáns, caga na cuncha, polo que eran coñecidos os habitantes desta localidade en pobos próximos, como Caldas, e outros máis afastados, como Tui. Polo demais, «aos [veciños] de Vilaxoán de Arousa e Carril, outrora concellos hoxe absorbidos por Vilagarcía, chámaselles turulús ou marulos aos primeiros, e afogacristos aos segundos». Aínda que non sempre é doado rastrexar a orixe destes nomes, hai casos nos que se pode adiviñar de onde veñen eses nomes. É o caso do alcume de Carril, que podería vir de que no porto había un cruceiro ao que se lle amarraban os barcos. Un día de temporal, a el estaba suxeita unha gabarra que, debido ao vento e á ondada, acabou arrincándoo e afundíndoa na auga. Aínda hai outra proposta de explicación para este sobrenome: que no transcurso dunha procesión, unha imaxe santa caese ao mar.
Por localización e por escarnio
Máis sinxelo resulta entender por que aos veciños de Pontecesures chamábaselles os berberecheiros. O carteiro que recolleu ese nome para Cela deixou anotado que ese nome xurdía do feito de que, durante séculos, «os chamados valeiros oriúndos de Pontecesures, traían berberechos para as xentes da comarca». Aos pontecesureños e aos seus veciños de Valga , que durante moito tempo compartiron concello, tamén se lles chamaba xalleiros, e en Padrón referíanse a eles como vos dá ponche. Ademais, ao conxunto de residentes no Baixo Ulla identificábaselles tamén como ullaneses.
Os alcumes, xa o ven, poden ter raíz toponímica, pero está claro que na maior parte dos casos responden a unha clara intención de marcar distancias co outro, co veciño da parroquia de ao lado. Por que, se non, coñecíase aos veciños de Cambados como tiñosos? «A maioría deses nomes eran ofensivos. Respondían á intención de mercar diferenzas cos veciños... Este tipo de alcumes parroquiais eran unha forma de rivalidade, como as bombas que se botaban nas festas», explica o antropólogo Ramón Mariño Ferro.
Aos vilagarciáns había, tamén, quen os
coñecía como «caga na cuncha»
Estes alcumes pretenden marcar diferenzas co veciño, e moitos son ofensivos
Aos cesuráns chamábaselles «berberecheiros», porque nutrían de marisco á zona