Mondoñedo foi a segunda cidade galega que tivo iluminación pública
MONDOÑEDO
Iluminou as súas rúas en 1893, só cinco anos máis tarde que Pontevedra
21 jun 2021 . Actualizado ás 16:37 h.O primeiro alto forno de España levantouse en Sargadelos e a primeira central hidroeléctrica de Galicia, en Viloalle. E Mondoñedo foi a segunda cidade galega, tras Pontevedra, con iluminación pública nas súas rúas. A industria, a modernidade, o progreso, foron signos de identidade da Mariña. Hoxe tamén o son pero precisan apoios e non escollos. Galicia é máis que unha transitada rúa entre Guísamo e Tui...
A electricidade chegou a Galicia a fins do Século XIX a través de experimentos vinculados a actos e efemérides. No ano 1885, Alcolea —profesor do Seminario de Mondoñedo, logo Arcebispo de Santiago— fixo un para recibir ao bispo Cos e Macho. Desde un balcón, iluminou a Praza da Catedral mindoniense cun gran foco. O impacto foi tal que un inxenuo monaguillo exclamou: «¡Qué cousas fai el Señor: pon aquí o lume e alá o resplandor!».
Por aqueles días, as cidades iluminábanse con gas. A primeira instalación de luz pública foi en Pontevedra en 1888 baixos o impulso do Marqués de Riestra . Foi a primeira cidade galega —e a 2ª española, tras Xirona— en ver lucir 250 lámpadas incandescentes nas rúas Michelena e Oliva. Unha caldeira alimentaba desde a Praza da Verdura tres máquinas de vapor axustadas a senllos dinamos Gramme de 25 CV cada un.
A iniciativa fixo que algún empresario instalase turbinas hidráulicas para xerar electricidade, garantíndose antes contratos para iluminar algunha poboación. Ese foi o caso da primeira central hidroeléctrica de Galicia: a de Viloalle.
Electricista Mindoniense SA
A súa orixe está nun contratista berciano, Francisco Armesto Vinuesa, que explotaba a canteira de mármore de Sasdónigas con enerxía hidráulica. Advertiu das posibilidades de Viloalle ao farmacéutico de Villafranca del Bierzo, Jesús Adrán, que, en 1892, chegou a Mondoñedo para decidir a localización nun desnivel de 14 metros do río Tronceda, na Fervenza-Porto de Bois. Comprou unha leira, construíu dous edificios, instalou unha turbina de 70 Cv. e unha dinamo Oerlikon de 32 Kw e comezou co cableado.
Logo constituíu —con 24 comerciantes, indianos, mestres, boticarios, rentistas… e un capital de 80.000 pesetas— a Electricista Mindoniense S.A. para explotar a central.
Eran as forzas vivas dunha cidade que leu o futuro e que, por primeira vez na súa historia, chocou con figúraa «sociedade anónima» e soubo subir a ese tren. Ao ano seguinte, 1893, Mondoñedo era xa a segunda cidade de Galicia con iluminación pública nas súas rúas.
Alberte Martínez no seu A electrificación de Galicia di que logo veu o de Lugo, en 1894, cos irmáns Carro e a Banca Soler e o de Santiago coa Banca de Olimpio Pérez; en 1895, Ferrol, Ourense, Ponteareas. Máis tarde Betanzos, Carballiño, Monforte, Tui, Vigo e Viveiro, en 1896, da man de José Varro.
A primeira central hidroeléctrica e o tranvía a Ribadeo
En 1897 dábase o paradoxo de que cidades que dispuñan de subministración eléctrica —Pontevedra, A Coruña, Ourense, Ferrol ou Vigo— recibíano de fontes térmicas, mentres que as vilas que o tiñan —Mondoñedo, Tui ou Monforte (extensión de Electricista Mindoniense)— facíano de fontes hidráulicas. A miúdo, estas empresas eran dirixidas por enxeñeiros militares, como sucedeu na mindoniense Hidroeléctrica de Tronceda co tenente Ramón Ingunza e Lima.
Esta firma —que substituíu a Electricista Mindoniense— foi creada en 1906 por un grupo madrileño capitaneado por Fernando Sartorius, Conde de San Luís, para explotar o salto de Viloalle e dar forza ao tranvía que debía unir Rábade con Ribadeo. Era un proxecto impulsado por Sartorius, o Duque de Tetuán, o enxeñeiro Honorio Hernández e o deputado Soto Reguera. Querían levar a rede ferroviaria A Coruña-Lugo-Madrid ata A Mariña, entón en expansión económica polas exportacións de ferro. A empresa sufriu varias vicisitudes tras fracasar o negocio do ferro e quedou, ao final, en mans de Teodoro Vega , segundo a asociación Buxa.
A capacidade de Tronceda estaba infrautilizada aínda que fornecía luz a Villalba, Lourenzá e Ribadeo e distribuía pola Terra Chá. En 1915, creouse en Lugo a Transportadora de Tronceda participada por un enxeñeiro belga e podentes lucenses para construír unha liña que convertese a Hidroeléctrica en vendedora de fluído a unha capital que sufría problemas crónicos de subministración. Comezaron un tendido entre Viloalle e Lugo e rematárono en 1931.
Entón Vega canalizou a enerxía do salto á Eléctrica Lucense e vendeuna ao Grupo Galego, da Coruña, por 290.000 pesetas e o compromiso de recoñecer como zona exclusiva de Tronceda a de Vilalba, Mondoñedo, Lourenzá e Ribadeo. Pero ese ano tambtambién xurdiu en Luarca Varras Eléctricas, ligada a Electra do Viesgo e ao Banco de Biscaia que, ao final, absorvió a zona norte de Lugo.
Unha conserveira de Celeiro, a de maior consumo da comunidade
A fábrica de conservas de Alonso e Fillos (Palacio de Oriente), de Celeiro (Viveiro), foi a de maior consumo eléctrico de Galicia nos primeiros anos do século. Comprou, entre 1926 e 1930, unha media anual de 7.967 kwh, segundo explica Xoán Carmona Badía no seu libro A formación do sistema eléctrico galego, publicado por Gas Natural Fenosa.
Nese tempo, Celeiro contaba con sete fábricas de peixe que daban traballo a 500 persoas e tiña situación óptima para o consumo de forza motriz eléctrica xa que, dun lado, a súa recente instalación facíaas menos dependentes de necesidades de amortización e, doutro, dispuñan de electricidade en boas condicións. Unha das sete (Alonso) marcaba o máximo de consumo eléctrico, por ser a maior e a máis recente, tendo estado ademais a súa construción encargada a un contratista especial, o dono da central eléctrica que fornecía o fluído, José Varro.
Unha charla, unha área recreativa e etnográfica e unha fábrica recuperada
O Concello de Mondoñedo levou a cabo nos últimos anos unha decidida actuación para rehabilitar e pór en valor a antiga fábrica Electricista Mindoniense SA e a súa contorna. O vindeiro domingo 4 de xullo terá lugar unha romaría na área recreativa da Fervenza-Viloalle cun xantar de confraternidade para inaugurar un novo merendeiro, desenvolver xogos populares e virar unha visita ao Centro de Interpretación da antiga fábrica dá luz. Previamente, o sábado 3, no Auditorio de Mondoñedo haberá unha charla coloquio sobre ela e sobre o proxecto museístico Espazo Leiras na que intervirán a deputada Elena Candia; o director técnico de Nexia Renovables, Enmanuel Lázaro; o profesor da Universidade Rey Juan Carlos, Felipe Debasa; o escritor Ramón Reimunde; e o escritor e xornalista Ramón Pernas.