José M. Miranda Luaces presidiu en 1910 Fillos de Mondoñedo en Buenos Aires, a primeira sociedade mindoniense legalmente constituída no país, continuadora da agrupación Mindonienses en Arxentina tamén presidida por el. Era un home conservador e carlista, implicado con Mondoñedo a quen fixo grandes servizos e doazóns. En 1906 xa promovera unha homenaxe a Veiga en Buenos Aires co fin de trasladar os seus restos desde Madrid e construír un mausoleo na súa cidade natal.
O 22 de agosto de 1920 naceu Mondoñedo e os seus Distritos. Foi a iniciativa de Ricardo Veiga González, Alfredo Parga, Valentín González, Nicanor Flores, Manuel López Seivane, Víctor Doménech, Ladislao e José Coldeira, Juan García, Lisardo García e José Fraga. O seu fin era fomentar a cultura, a protección da arte e o recreo.
Era unha xeración distinta á de Miranda. Máis novos e con máis inquietudes sociais, culturais e políticas. Non congeniaron ben. No artigo Onte e hoxe, publicado en Do Noso Lareira en 1923, dise que ata 1903 “nada se fixo en Arxentina para honrar á cidade do Masma”. Aínda que recoñece que ese ano se creou o Orfeón Mindoniense, ao que valora pero que se extinguiu en 1907 porque a creación do Centro “Galego restou entusiasmos e minguou vitalidade”. E tras el, di que pasaron anos ata xurdir Fillos de Mondoñedo que “morreu antes de abandonar os cueiros”...
Mondoñedo e os seus Distritos publicou en 1923 Do Noso Lareira co gallo da festa dos Remedios. Foi unha iniciativa singular entre as sociedades de emigrantes pois resume a historia da cidade e é unha auténtica carta de natureza e presentación dela e do seu significado histórico e cultural.
A idea xurdiu dunha directiva que presidía Víctor Domenech e na que José Rey Rodríguez era vicepresidente; Jaime García Zapico, secretario; Manuel Fernández Díaz, secretario de actas; Antonio Losada, prosecretario; Florentino López, tesoureiro; Ramón Román Ramos, protesorero; Antonio Piñeiroa, José Fraga e Manuel Alonso, revisores de contas; e Ricardo Veiga González, José MĒ Cendán, Manuel Guerrero ; José MĒ Maseda; José MĒ Barros e Antonio García Salaverri, vocais.
En 1925, presidiu a xunta Fernando Lorenzo Rico, promotor e mecenas do Centro Galego e dinamizador do galeguismo e a cultura en Buenos Aires. Tiña a José Villar Fernández, vicepresidente; Antonio Losada, secretario; Arcadio da Rega, secretario de actas; Manuel Fernández, prosecretario; José Díaz Rodríguez, tesoureiro; Nicanor Insua, protesorero; e Doménech, Piñeiroa, Manuel Villaba e Guillermo J. González, vocais.
Mondoñedo e os seus Distritos editou de 1926 a 1928 a revista Mondoñedo que informaba de asuntos da sociedade, de Galicia e a comarca con especial defensa dos intereses locais como o paso pola cidade do ferrocarril central galego. Contén artigos e colaboracións varias.
Un legado permanente e outro desaparecido, e unha ocasión para estudalo
Os emigrantes de Mondoñedo fixeron grandes achegas á súa cidade. Desde os fondos para trasladar os restos de Veiga e construír o seu mausoleo en 1911, ata as tres placas de bronce, remitidas en 1930 a Polo Folgueira, para colocar o Día de América das San Lucas dese ano nas rúas de Leiras Pulpeiro ?que colocou o alcalde José MĒ Álvarez Mon-, de Noriega ?polo representante da sociedade, Pesqueira- e de Veiga, inaugurada polo galeguista Isidoro Millán.
Estas placas aínda embelecen hoxe a cidade. Non así as que enviaron para o mausoleo de Veiga, que desapareceu, o mesmo ?segundo o historiador Andrés García Doural- que dúas das tres columnas de fundición remitidas en 1933 para sinalar a Avenida de Buenos Aires. A do seu inicio aínda perdura pero as instaladas ao lado da capela de San Antonio do Carrascal e no seu final, na Faxina, xa non están.
Os emigrantes levantaron edificios, financiaron a cultura (o libro Do Ermo), o patrimonio (na ermida de San Roque ou a parroquia do Carmen, a cargo do sacerdote emigrante José Antonio González Rivas) e reactivaron a economía mindoniense, entre outros aspectos.
O próximo 22 de agosto de 2020 ?centenario de Mondoñedo e os seus Distritos- podería ser unha boa ocasión para que institucións e historiadores locais -os citados García Doural e Cidre Fernández ou Antonio Reigosa, Armando Requeixo, Xe Freire, Antonio Meilán, Francisco Piñeiro, César Cunqueiro, César Morán, Pedro e José MĒ Díaz Fernández, Ruiz Leivas, Roberto Reigosa ou Abel Vigo, entre outros- achegasen novos puntos de vista en xornadas e charlas para pór en valor o rico legado emigrante.
martinfvizoso\
Unha xoia bibliográfica que recolle a alma da cidade
Do Noso Lareira é unha xoia bibliográfica de 96 páxinas que o Concello debería reeditar. A comisión redactora estivo formada por Fernando Lorenzo Rico, Ricardo Veiga, Víctor Domenech, Florentino López, Antonio Piñeiroa e Manuel Fernández Díaz.
A súa portada é unha ilustración do debuxante Patricio Cayón e contén retratos de Noriega Varela e a súa filla Cándida, Lence Santar, Veiga, o cura Manuel Somorrostro, o fotógrafo Pernas Salazar, Leiras, Villamil e Castro, o bispo de Riotorto Xusto Rivas, o gaiteiro Couruxeiras, Patricio Cayón, J. Polo Folgueira, delegado da sociedade, unha foto de cada directivo en 1923 e dos 26 que tivo a sociedade entre 1920 e 1923.
As súas imaxes son de Mondoñedo, a Catedral, o salto de Tronceda, O Pasatempo, Os Remedios, o cárcere e o hospital, o Cantón, Os Pelamios, a empresa de mármore de Sasdónigas, A Fabega, Montedarca, Masma, unha montería en Sobrade (Abadín), festas de emigrantes, as súas placas ou A Mariscala. Hai tamén fotos e historias de Mondoñedo (7), Alfoz (2), O Valadouro (8), Abadín (2), Lourenzá (7), Riotorto (8), A Pastoriza (4) e Foz (7).
Do Noso Lareira publica sete páxinas de Lence sobre poetas de Mondoñedo (Antonio MĒ de Castro e Neira, Luis e José MĒ Corral , Guillermo Alonso, Francisco de Paula Buón, Felipe Lence, Leiras Pulpeiro e Noriega Varela) e 16 poemas de Salustiano Rodríguez Celeiro, Ángeles Vázquez, Carré Alvarellos, Miguel Revestido, Noriega, Jesús Calviño, Julio Rodríguez Meire, anónimo, Carré Aldao, Lence, F. Salgado e López Quiroga, García Dóriga, Rogelio Rodríguez Díaz e Leiras. Inclúe tamén artigos de Gaspar F. Oitabén, Polo Folgueira, Emilio Tapia, Ricardo Valcarce, Lence, Leopoldo Rojo , Pla e Zubiri, Joaquín R. Rodríguez, Lorenzo Rico, Raúl Veiga e Antón Villar Ponche.
Ese ano de 1923, Mondoñedo tiña 10.460 habitantes (3.340 no casco), iluminación eléctrica, notables industrias, bo comercio e emblemáticos edificios e parroquias que o álbum describe con elegancia e minuciosidade.