De cando Mondoñedo tiña 10.460 veciños, comercios, industrias e préstamos do sindicato católico
A MariÑA
Un libro que naceu para ser a carta de presentación física e espiritual de Mondoñedo non podía obviar a descrición da realidade do municipio en 1923. O concello tiña entón 10.460 habitantes e a capital 3.340. A cidade contaba con iluminación eléctrica, «varias industrias e comercio importante» e a súa freguesía abarcaba 62 barrios, entre outros Ambroz, Vigo, Abideiras, Valoria, Estelo, Pumariño, Seibane, Pausalido, Mariz, Barbeitas… Os redactores de Do Noso Lareira relatan, con ameno rigor, exhaustiva documentación e gran minuciosidade, a historia de Mondoñedo e dos seus edificios máis destacados. E explican que, nese momento, Argomoso contaba con 265 habitantes, Couboeira 50, Figueiras 140, Lindín 270, Masma 420 e Santa María Maior, a parroquia máis poboada, 916 habitantes.
No libro, o que era delegado de Mondoñedo e os seus Distritos na cidade, José Polo Folgueira, asina o artigo O espertar de Mondoñedo. Nel, destaca que o municipio está a saír da inercia na que ata entón vivira e que hai grandes esperanzas nun futuro de progreso e industrias. Basea a súa ilusión nos saltos de auga, as boas comunicacións, a fertilidade do val e os minerais.
Polo Folgueira sinala que en 1923 Mondoñedo contaba con comercios de ferraxería e ultramarinos, de panos e calzados, de platerías e reloxerías, de industrias comúns a todos os pobos e doutras novas entre as que destaca as fábricas de aserrar madeira de Fillos de José Mª González, Redondo e Fortunato; as de construción de mobles de Mourelle e Pernas Salazar; as de coitelos de Vijande, de chocolate de Mourelle e os irmáns Murias, as de xeo e pasta de Mourelle, os talleres mecánicos dos irmáns Leivas e de Vijande e as dez fábricas de olería que exportaban a Galicia e Asturias.
Máis que cidades galegas
Outro factor de desenvolvemento de Mondoñedo, segundo el, era a actividade derivada da Federación de Sindicatos Católico-Agrícolas na que tiña notable protagonismo o rexistrador da propiedade Antonio Maseda Bouso. Do seu dinamismo beneficiábase a cidade pois nela se radicaba a Caixa Central de Aforros e Préstamos que verificara operacións por valor de varios millóns de pesetas. Outra faceta da Federación eran os Almacéns Cooperativos constituídos para favorecer ao consumidor e «oporse aos exorbitantes prezos dos produtos que rexían como unha falsa consecuencia da gran guerra». En parecida liña, o que sería presidente da Deputación de Lugo, Emilio Tapia, destaca na publicación dos emigrantes as boas dotacións de infraestruturas e servizos que Mondoñedo tiña entón, moi por amais , segundo el, doutras cidades galegas.
martinfvizoso\
En Buenos Aires, dun orfeón en 1903 a unha sociedade en 1920
O álbum recrea a historia dos mindonienses en Buenos Aires nun artigo titulado Onte e hoxe. Di que ata 1903 «nada se fixo para honrar á cidade do Masma» e que ese ano se constituíu o Orfeón Mindoniense que se estreou ao ano seguinte nun festival no Velódromo Municipal en honra da Virxe dos Remedios. Ao ano seguinte, recadáronse fondos para dotar ao Hospital San Pablo cunha vitrina cos máis modernos aparellos de medicamento. E tempo despois, a Coral concorreu ao certame do terceiro centenario do Quixote e obtivo un premio. En 1906, organizou varios festivais e cooperou na homenaxe a Pascual Veiga que os mindonienses de Buenos Aires tributáronlle con ocasión do seu falecemento.
O Orfeón Mindoniense extinguiuse en 1907 porque a creación do Centro Galego «restou entusiasmos e minguou a súa vitalidade» ao concentrarse todas as entidades galegas en «o belo ideal que era facer a casa común dos galegos». Así pasaron uns anos ata que xurdiu a sociedade Fillos de Mondoñedo que «morreu antes de abandonar os cueiros», din. E pouco despois, un grupo de mindonienses asociáronse para homenaxear a Leiras Pulpeiro e Noriega Varela. Celebraron dous festivais e destinaron o recadado a erixir un mausoleo a Leiras ?inaugurado en 1921- e a editar Do Ermo, o libro de Noriega ao que remitiron tamén unha medalla de ouro.
O 22 de agosto de 1920 naceu Mondoñedo e os seus Distritos, a editora de Do Noso Lareira. Foi nunha reunión na que, a iniciativa de Ricardo Veiga González, participaron Valentín González, Victor Domenech, Ricardo Veiga, Juan García, Alfredo Parga, Ladislao e José Coldeira, Lisardo García, Manuel López Seivane, José Fraga e Nicanor Flores. Celebraron unha festa e o 31 de outubro naceu a entidade.
Os seus directivos dicían en 1923 que «a caridade se practicou sempre sen ostentaciones, o ben foi o que nos uniu e o amor o que nos impulsa, guíanos, anímanos e dá forzas».